Της ΕΛΕΝΗΣ ΣΚΑΛΤΣΑ, καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Τμήμα Φαρμακευτικής, στον Τομέα Φαρμακογνωσίας & Χημείας Φυσικών Προϊόντων
Από αρχαιοτάτων χρόνων, ο άνθρωπος αναζήτησε στη φύση μέσα για την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας και για τον καλλωπισμό. Πληροφορίες για φυτά, που χρησιμοποιούντο σε καλλυντικά, βρίσκουμε στους αιγυπτιακούς πάπυρους του Brügsh (ανάγεται στο 2.500 π.Χ. και φυλάσσεται στο Μουσείο του Βερολίνου) και σ’ ένα σχετικά νεώτερο (του 1.000 π.Χ.), που σήμερα βρίσκεται στο Leiden. Κατά τους ιστορικούς χρόνους, πρώτος ο Ιπποκράτης αναγράφει για τα “αγλαΐζοντα” του προσώπου.
Οι μεταγενέστεροι από αυτόν, ο Διοσκουρίδης, που έζησε τον 1ο μΧ αιώνα, ο Γαληνός τον 2ο μΧ και διάφοροι βυζαντινοί ιατροί, όπως ο Ορειβάσιος (τον 4ο μΧ αιώνα, ο Αέτιος ο Αμιδηνός, τον 6ο μ.Χ. αιώνα κ.ά. αναφέρονται στα λαμπρυντικά, στα στιλβώματα ή στίλβωθρα, στα νίμματα, έτσι, όπως ονομαζόταν τα καλλυντικά τότε, στα τένωθρα ή τετανώματα (είναι οι αντιρρυτιδικές κρέμες), στα αρσικάκοσμα (δηλ. τα αποσμητικά), στα “ποιούντα εύχροον ή λευκόν ή ερυθραίον το πρόσωπον”, (που ήταν τα ψιμύθια με χρωστική ικανότητα) και σε άλλα.
Η λίστα των φυτών και των φυσικών προϊόντων, που χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά είναι πολλή μεγάλη. Τα φυσικά προϊόντα χρησιμοποιούνται όχι μόνον ως δραστικά συστατικά, αλλά και ως έκδοχα στα καλλυντικά (λανολίνη, κηροί, έλαια κλπ). Η επιτυχής χρήση για αιώνες καλλυντικών φυσικής και κυρίως φυτικής προέλευσης και η εμπειρία σε συνδυασμό με την υπάρχουσα τεχνογνωσία οδήγησαν στην παρασκευή σύγχρονων προϊόντων κοσμητολογίας με βάση τα φυτά ή/και τα προϊόντα τους. Στη συνέχεια αναφέρονται μερικά μόνο φυτά, καθώς και τα δραστικά συστατικά τους, που χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά.
* H αχιλλέα (Achillea millefolium L. – Compositae) χρησιμοποιείται ως απαλυντικό σε κρέμες και σε σαμπουάν κατά του κνησμού για το τριχωτό της κεφαλής. Το δραστικό τμήμα του φυτού, δηλ. η δρόγη είναι οι ανθισμένες κορυφάδες, που περιέχουν φλαβονοειδή και αιθέριο έλαιο πλούσιο σε αζουλένια. Το φυτό έχει στυπτικές ιδιότητες, ενώ τα φλαβονοειδή δρουν ως παγίδες των ελευθέρων ριζών, οπότε εμφανίζουν αντιοξειδωτική δράση.
* Τα σπέρματα της αγριοκαστανιάς (Aesculus hippocastanus L.- Hippocastanaceae) είναι πλούσια σε τριτερπενικές σαπωνίνες, που φέρουν συνολικά το όνομα αισκίνη καθώς και σε φλαβονοειδή και πολυσακχαρίτες. Τα φλαβονοειδή και η αισκίνη μειώνουν την διαπερατότητα των τριχοειδών αγγείων και αυξάνουν την αντίστασή τους, γι’ αυτό το φυτό χρησιμοποιείται για τις αποσυμφορητικές και ηρεμιστικές ιδιότητές του και ως αγγειοτονωτικό, κυρίως σε σκευάσματα για τις ευρειαγγείες.
* Η αλόη (Aloe barbadensis Mill. = A. vera Webb = A. ferox Mill. – Liliaceae) περιέχει κυρίως ελεύθερα σάκχαρα και ανθρακινόνες, που είναι καλά φυσικά ηλιακά φίλτρα, δεδομένου ότι απορροφούν στην περιοχή UV 370 - 300nm. Υπό μορφή γέλης χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις φλεγμονής και ερυθήματος, κυρίως σε εγκαύματα από ηλιακή ακτινοβολία. Η αλόη διεγείρει την ανάπλαση των κυττάρων του δέρματος. Επίσης, είναι μαλακτικό και ενυδατώνει το δέρμα, η δράση δε αυτή αποδίδεται στα ελεύθερα σάκχαρα.
* Η δενδρομολόχα (Althaea officinalis L.- Malvaceae) είναι φυτό πλούσιο σε βλέννη με πολλά ελεύθερα σάκχαρα γι’ αυτό δρα ως μαλακτικό και ως παράγοντας ενυδάτωσης.
* Η άρνικα (Arnica montana L.- Compositae) έχει άνθη πλούσια σε φλαβονοειδή στα οποία οφείλονται οι ηρεμιστικές και αποσυμφορητικές ιδιότητές της και σε αιθέριο έλαιο με κύρια συστατικά τη θυμόλη και τα παράγωγά της, που έχουν αντισηπτικές ιδιότητες.
* Τα άνθη της καλέντουλας (Calendula officinalis L.- Compositae) βελτιώνουν την μικροκυκλοφορία, ελαττώνουν τα ερυθήματα και γενικά έχουν ιδιότητες ηρεμιστικές, αντισηπτικές, επουλωτικές, αποσυμφορητικές και αντιοξειδωτικές, που αποδίδονται σε τριτερπενικές σαπωνίνες.
* Το τσάι της Κίνας (Camellia sinensis L.- Theaceae) έχει κύρια συστατικά αλκαλοειδή, παράγωγα της ξανθίνης: δηλ. καφεΐνη, θεοβρωμίνη, θεοφυλλίνη κα., που είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στα καλλυντικά λόγω των απισχναντικών και διεγερτικών ιδιοτήτων τους. Ενεργοποιούν την λιπάση των λιποκυττάρων και συνεπώς αυξάνουν την λιπόλυση. Το φυτό είναι επίσης πλούσιο σε Al και F, γι΄αυτό χρησιμοποιείται σε μάσκες προσώπου. Το έλαιο των σπερμάτων χρησιμοποιείται σε καλλυντικά για ερεθισμένα και “σπασμένα” δέρματα. Επίσης, το εκχύλισμα του τσαγιού έχει χρωστικές ιδιότητες, που οφείλονται σε δεψικές ουσίες, κυρίως κατεχίνες και στα φλαβονοειδή.
* Η Centella asiatica (Apiaceae) είναι ένα χαμηλό φυτό, που φύεται στην Ινδία και γενικά στις περιοχές του ινδικού ωκεανού. Από την αρχαιότητα χρησιμοποιείται στην ινδική λαϊκή θεραπευτική για την θεραπεία διαφόρων δερματικών παθήσεων, διότι επιταχύνει την επούλωση των επιφανειακών πληγών. Σήμερα χρησιμοποιείται σε δέρματα ταλαιπωρημένα κυρίως από τον ήλιο και ως επουλωτικό. Κύρια συστατικά του είναι τριτερπενικές σαπωνίνες, με κυριώτερο τον ασιατικοσίδη, στον οποίο και αποδίδεται η επουλωτική δράση.
* Ο χυμός από το αγγούρι (Cucumis sativus L.- Curcubitaceae) χρησιμοποιείται ευρέως, λόγω των απαλυντικών, μαλακτικών και δροσιστικών ιδιοτήτων του. Αντίθετα η φλούδα του έχει τοξικές σαπωνίνες, τις κουρκουβιτακίνες.
* Το κοινά ονομαζόμενο πολυτρίχι (Equisetum arvense L.- Equisetinae) είναι πλούσιο σε ανόργανα στοιχεία, κυρίως σε αργίλιο και κάλιο. Το αργίλιο όπως είναι σε οργανική μορφή στο φυτό βοηθάει σε προϊόντα για σύσφιξη και αδυνάτισμα, ξαναδίνοντας ευλυγισία στην επιδερμίδα.
* Το εκχύλισμα της αμαμελίδας (Ηamamelis virgiana L. – Hamamelidaceae) περιέχει διάφορα συστατικά, όπως τανίνες, φαινολοξέα και φλαβονοειδή, που δρουν συνεργικά και δίνουν στο φυτό στυπτικές, αποσυμφορητικές, ηρεμιστικές και αντιβακτηριακές ιδιότητες. Χρησιμοποιείται κυρίως σε λοσιόν και σαμπουάν.
* Ο κισσός (Hedera helix L. – Araliaceae) είναι φυτό πλούσιο σε τριτερπενικές σαπωνίνες, φλαβονοειδή και φαινολοξέα. Οι σαπωνίνες του κισσού έχουν αποσυμφορητικές, αφρώδεις και αντισηπτικές ιδιότητες. Χρησιμοποιείται σε καλλυντικά κατά της κυτταρίτιδας και του τοπικού πάχους .
* Η χέννα (Lawsonia inermis L., L. alba L., L. spinosa L.- Lythraceae) χρησιμοποιείται για την βαφή των μαλλιών και ήταν ευρέως γνωστή στην αρχαία Αίγυπτο. Τα φύλλα της περιέχουν μια ναφθαλενεδιόνη (την λαουσόνη), που είναι η χρωστική ουσία.
* Το χαμομήλι (Matricaria chamomilla L. – Compositae) είναι πλούσιο σε αιθέριο έλαιο με ηρεμιστική, αντιφλογιστική και αντισηπτική δράση. Επίσης περιέχει φλαβονοειδή, που έχουν αντιοξειδωτική και αντιφλεγμονώδη δράση και σε κάποια απ’ αυτά οφείλεται η ικανότητά του να ξανθαίνει τα μαλλιά. Τα άνθη του ρωμαϊκού χαμομηλιού, που προέρχονται από το συγγενές φυτό Anthemis nobilis, με ανάλογα συστατικά, χρησιμοποιούνται ομοίως για να ξανθαίνουν τα μαλλιά.
* Στις παραδόσεις των Μάγια στηρίζεται η χρήση του φλοιού ενός είδους μιμόζας (της Μimosa tenuiflora -Mimosaceae) σε εγκαύματα με αναλγητική και αναπλαστική δράση επί των δερματικών ιστών.
* Σε διάφορα καλλυντικά βλέπουμε ότι αναγράφεται ως συστατικό το evening primrose oil ή huile d’onagre. Το φυτό απ’ όπου λαμβάνεται είναι η Oenothera biennis (Onagraceae) και είναι ενδημικό της Β. Αμερικής και αρκετά διαδεδομένο στις ακτές του Ατλαντικού και της Μεσογείου. Τα σπέρματά του περιέχουν έως 25% έλαιο, πλούσιο σε απαραίτητα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα: γ-λινολενικό, λινελαϊκό και ελαϊκό. Τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα παίζουν σημαντικό ρόλο στη βιοσύνθεση των φωσφολιπιδίων των κυτταρικών μεμβρανών και είναι πρόδρομα των εικοσανοειδών. Το λινελαϊκό οξύ αποτελεί τμήμα ορισμένου τύπου κεραμιδίων, που είναι συστατικά της κεράτινης στιβάδας. Η απουσία των συγκεκριμένων πολυακόρεστων οξέων συνοδεύεται από δερματικές αλλοιώσεις, όπως εκζέματα, ερυθήματα κλπ. Παρότι το α-λινολενικό οξύ απαντάται ευρέως στα φυτά, πηγές γ-λινολενικού οξέος, όπως η Oenothera biennis υπάρχουν ελάχιστες. Το evening primrose oil χρησιμοποιείται σε καλλυντικά προϊόντα με στόχο την διατήρηση της ελαστικότητας του δέρματος και την πρόληψη των ρυτίδων.
* Η guarana (Paullinia coupana var. sorbilis- Sapindaceae) είναι φυτό του Αμαζονίου και στην τοπική διάλεκτο των ιθαγενών σημαίνει θάμνο, που αναρριχάται υποστηριζόμενος από άλλα φυτά. Περιέχει αλκαλοειδή με κυριώτερο την γουαρανίνη που χημικά ταυτίζεται με την καφεΐνη. Στα καλλυντικά χρησιμοποιείται, όπως και όλα τα εκχυλίσματα από φυτά, που περιέχουν καφεΐνη και ανάλογα, ως λιπολυτικό και για την καταπολέμηση της κυτταρίτιδας.
* Η ζύμη (Saccharomyces cerevisiae Meyen- Saccharomycetaceae) είναι μια πηγή αξιόλογη σε βιταμίνες, που είναι απαραίτητες για την υγεία του δέρματος, των μαλλιών και του τριχωτού. Βελτιώνει την ανάπλαση των “φθαρμένων” δερμάτων και ενυδατώνει, χάρη στα γλυκίδια, τις πρωτεΐνες και τα νουκλεϊκά οξέα, που περιέχει.
* Ο κηρός Jojoba λαμβάνεται από ένα θάμνο (Simmondsia sinensis(Link.) C.X. Schneider - Buxaceae) των ερημικών περιοχών των Ν.Δ. Η.Π.Α. και του Β. Μεξικού. Ο κηρός Jojoba οξειδώνεται ελάχιστα στην θερμοκρασία περιβάλλοντος σε αντίθεση με τα παραδοσιακά λίπη και έλαια και επομένως πλεονεκτεί έναντι αυτών διότι τα καλλυντικά δεν ταγγίζουν εύκολα. Χρησιμοποιείται σε κρέμες, γαλακτώματα, σάπωνες και άλλα προϊόντα για το δέρμα και τα μαλλιά. Προσδίνει στα μαλλιά στιλπνότητα χωρίς να τα λαδώνει.
* Το σύμφυτο (Symphytum officinale L. – Borraginaceae) χρησιμοποιείται σε ευαίσθητες και ταλαιπωρημένες επιδερμίδες, λόγω των μαλακτικών και απαλυντικών ιδιοτήτων του, που οφείλονται σε δύο αζωτούχα παράγωγα, την αλλαντοΐνη και την συμφυτίνη, καθώς και στη βλέννη του.
* Το βούτυρο του κακάο (Τheobroma cacao L.-Sterculiaceae) είναι πλούσιο σε μονοακόρεστα γλυκερίδια, μεθυλοξανθίνες (θεοβρωμίνη, καφεΐνη) και τανίνες. Χρησιμοποιείται λόγω των αντι-αφυγραντικών ιδιοτήτων του, κυρίως σε lipsticks.
* Τα σπέρματα του σίτου (Triticum vulgare Vill., Triticum sativum Lmk.- Graminae) περιέχουν έλαιο, πλούσιο σε ακόρεστα λιπαρά οξέα (ελαϊκό, λινελαϊκό, α-λινολενικό), σε καροτενοειδή, σε βιταμίνη Ε (δηλ. τοκοφερόλες) και σε βιταμίνες της ομάδος Β. Επίσης περιέχουν όλα τα απαραίτητα αμινοξέα (ισολευκίνη, λευκίνη, λυσίνη, μεθειονίνη, φαινυλαλανίνη, θρεονίνη, τρυπτοφάνη), καθώς και ουσιώδη ιχνοστοιχεία. Είναι μια από τις πιο αξιόλογες φυτικές πηγές Mg.
Οι τοκοφερόλες έχουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες και προστατεύουν αποτελεσματικά το δέρμα από τις ελεύθερες ρίζες, που δημιουργούνται από τον ήλιο και το οξυγόνο της ατμόσφαιρας. Τα ιχνοστοιχεία διατηρούν την καλή ενυδάτωση των κατεστραμμένων ιστών, διευκολύνουν την ανάπλαση τους και συμμετέχουν στη σταθεροποίηση των κυτταρικών μεμβρανών. Γενικά προστατεύει, αναπλάθει και ενυδατώνει τα ξηρά, κατεστραμμένα και ερεθισμένα δέρματα.
* Στα καλλυντικά χρησιμοποιούνται και κάποια φύκη, που είναι ιδιαίτερα πλούσια σε πολυσακχαρίτες, με κυριότερο το αλγινικό οξύ (ικανό να προσροφά νερό 100 φορές το βάρος του), οπότε βοηθούν την καλή ενυδάτωση του δέρματος. Επίσης, περιέχουν βιταμίνες και οργανικό και ανόργανο ιώδιο, με αποτέλεσμα να αναζωογονούν, να αποτοξινώνουν και να αδυνατίζουν.
* Ακόμη στα καλλυντικά χρησιμοποιούνται πολλά αρωματικά φυτά, τα οποία εκτός από βελτιωτικά οσμής, έχουν και άλλες ιδιότητες. Τα περισσότερα ανήκουν στην οικογένεια των Χειλανθών. Τέτοια φυτά είναι διάφορα είδη λεβάντας, μέντας, σάλβιας (όπως το φασκόμηλο) και θυμάρια. Τα φυτά αυτά είναι πλούσια σε τριτερπενικά παράγωγα, κουμαρίνες, φαινολοξέα, τανίνες, κι αιθέρια έλαια. Τα αιθέρια έλαια εκτός από αρωματικά είναι ηρεμιστικά, χαλαρωτικά, όπως της λεβάντας ή τονωτικά, όπως της μέντας, έχουν αντισηπτικές και αντιβακτηριακές ιδιότητες. Τα φλαβονοειδή τους προσδίδουν αντιοξειδωτικές ιδιότητες και οι τανίνες στυπτικές.
* Φυτά που δεν ανήκουν στα Χειλανθή και χρησιμοποιούνται για τον αρωματισμό και όχι μόνο των καλλυντικών είναι διάφορα είδη του γένους Rosa, δηλ. τα τριαντάφυλλα. Τα πέταλά τους περιέχουν γαλλοτανίνες και αιθέριο έλαιο (πλούσιο σε γερανιόλη και κιτρονελλόλη). Από αυτά παρασκευάζεται το ροδόνερο, που χρησιμοποιείται ως τονωτικό, στυπτικό (τανίνες) και αποσυμφορητικό (ανθοκυάνες).
* Η λίστα των φυτών και των φυσικών προϊόντων, που χρησιμοποιούνται στα καλλυντικά είναι πολλή μεγαλύτερη. Τα φυσικά προϊόντα χρησιμοποιούνται όχι μόνον ως δραστικά συστατικά, αλλά και ως έκδοχα στα καλλυντικά (λανολίνη, κηροί, έλαια κλπ). Πρέπει όμως να λεχθεί ότι πέραν της επιλογής του κατάλληλου καλλυντικού, το βέλτιστο αποτέλεσμα είναι συνάρτηση και πολλών άλλων παραγόντων, συμπεριλαμβανομένης της διατροφής, του τρόπου διαβίωσης, του περιβάλλοντος και της γενετικής προδιάθεσης κάθε ατόμου.