Η πράσινη γεωργία δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς οικονομικά βιώσιμο αγρότη
Η παραγωγή λιπασμάτων βρίσκεται σήμερα σε μία από τις πιο αθόρυβα καθοριστικές καμπές της ευρωπαϊκής αγροτικής οικονομίας. Η απαλλαγή της βιομηχανίας από τις εκπομπές άνθρακα αποτελεί πλέον πολιτική δέσμευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με το Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπών (EU ETS) και τον επικείμενο Μηχανισμό Συνοριακής Προσαρμογής Άνθρακα (CBAM) να επανακαθορίζουν το κόστος παραγωγής και εισαγωγών.
Όμως η τεχνολογική μετάβαση των λιπασματοβιομηχανιών προς προϊόντα χαμηλότερου αποτυπώματος άνθρακα συμβαίνει σε μια περίοδο όπου ο Ευρωπαίος αγρότης βρίσκεται ήδη σε πίεση οι τιμές παραγωγού σε βασικά προϊόντα παραμένουν ευμετάβλητες, η ενεργειακή επιβάρυνση δεν έχει αποκατασταθεί μετά τις αναταράξεις του 2022, ενώ τα ακραία καιρικά φαινόμενα κάνουν την παραγωγή πιο αβέβαιη από ποτέ.
Η «πράσινη» και η «μπλε» διαδρομή των λιπασμάτων – από την παραγωγή πράσινης αμμωνίας μέσω ηλεκτρόλυσης έως τη δέσμευση και αποθήκευση άνθρακα στη συμβατική παραγωγή δεν είναι απλώς τεχνικές επιλογές. Αποτελούν διαδρομές με διαφορετικό χρονικό ορίζοντα, επενδυτική απαίτηση και επιχειρησιακό ρίσκο. Οι μεγάλες χημικές εταιρείες μπορούν να προγραμματίσουν την αναδιάρθρωση των μονάδων τους σε ορίζοντα δεκαετιών. Για τον παραγωγό, όμως, ο ορίζοντας είναι πολύ πιο στενός: η επόμενη καλλιεργητική χρονιά.
Το κόστος των λιπασμάτων είχε εκτοξευθεί κατά τη διάρκεια της ενεργειακής κρίσης, επηρεάζοντας δραστικά την οικονομική ευστάθεια χιλιάδων εκμεταλλεύσεων. Παρά την πρόσφατη σταθεροποίηση, η προοπτική των νέων «χαμηλών εκπομπών» προϊόντων δημιουργεί ξανά το ερώτημα: ποιος θα επωμιστεί το πρόσθετο κόστος της μετάβασης;
Δεν πρόκειται για θεωρητική συζήτηση. Σήμερα, η παραγωγή πράσινης αμμωνίας απαιτεί πρόσβαση σε φθηνή, σταθερή και άφθονη πράσινη ηλεκτρική ενέργεια, αλλά οι ευρωπαϊκές αγορές εξακολουθούν να λειτουργούν με τιμολόγηση που αντανακλά την εμπορική διακύμανση και όχι το κόστος παραγωγής. Παράλληλα, η δημιουργία υποδομών για την μεταφορά και αποθήκευση CO₂ βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο, με τις νομικές και κοινωνικές αντιστάσεις να καθυστερούν τα έργα.
Την ίδια στιγμή, η ζήτηση από την αγορά για προϊόντα «χαμηλού άνθρακα» παραμένει περιορισμένη και αποσπασματική. Οι αλυσίδες λιανικής δηλώνουν προθυμία να στηρίξουν «βιώσιμες επιλογές», όμως το καταναλωτικό κοινό δεν δείχνει σταθερή διάθεση να πληρώσει υψηλότερη τιμή. Στο τέλος της αλυσίδας, το βάρος πέφτει εκεί όπου συγκλίνουν σχεδόν πάντα οι πιέσεις: στον παραγωγό.
Η ουσία της συζήτησης αναδεικνύεται πλέον καθαρά η πράσινη γεωργία δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς οικονομικά βιώσιμο αγρότη. Οι πολιτικές απαλλαγής από τον άνθρακα στα λιπάσματα δεν αμφισβητούνται ως κατεύθυνση, ωστόσο η υλοποίησή τους απαιτεί ένα πλαίσιο που θα στηρίζει πραγματικά την πρωτογενή παραγωγή. Αυτό σημαίνει σταθερές συμφωνίες διάθεσης της παραγωγής, ώστε ο αγρότης να γνωρίζει ότι η προσπάθεια και το κόστος του βρίσκουν διέξοδο στην αγορά. Σημαίνει επίσης μηχανισμούς αντιστάθμισης του πρόσθετου κόστους, προμήθεια ενέργειας σε τιμές που δεν υπερβαίνουν τις δυνατότητες του αγροτικού εισοδήματος, και χρηματοδοτικά εργαλεία που να επιτρέπουν την προσαρμογή χωρίς να μετατρέπουν τον παραγωγό σε οφειλέτη του επόμενου χειμώνα.
Χωρίς αυτές τις προϋποθέσεις, η πράσινη μετάβαση κινδυνεύει να μετατραπεί σε γραμμή διαχωρισμού από τη μία, όσοι θα μπορέσουν να προσαρμοστούν, και από την άλλη, όσοι θα εξωθηθούν εκτός παραγωγής. Η εικόνα αυτή δεν αφορά το μέλλον· έχει ήδη αρχίσει να γίνεται ορατή στις αγροτικές κοινότητες της Ευρώπης, όπου το δημογραφικό αποτύπωμα της υπαίθρου μειώνεται σταθερά.
Η Ευρώπη έχει ορίσει τον στόχο –Η τεχνολογία βρίσκεται πλέον στο τραπέζι –Οι βιομηχανίες σχεδιάζουν το επόμενο βήμα.
Όμως το κρίσιμο ερώτημα παραμένει ανοιχτό και δεν είναι τεχνικό ποιος θα βρίσκεται ακόμη στο χωράφι όταν η μετάβαση ολοκληρωθεί;
Διότι η επισιτιστική ασφάλεια δεν είναι αφηρημένη έννοια ούτε θέμα τεχνολογικών δυνατοτήτων. Είναι μια αλυσίδα που ξεκινά από τον άνθρωπο που συνεχίζει να καλλιεργεί.