Ποιό άραγε ελληνικό μουσικό όργανο με οξύ και διαπεραστικό ήχο, κατεξοχήν αγροτικό, μας συνδέει πολιτισμικά με τη Φιλανδία, το Μπαχρέιν, το Κουβέιτ, τη Γαλλία και την Αίγυπτο; Όχι, δεν είναι η κιθάρα.
Ο αρχαίος άσκαυλος (ασκί + αυλός) ή φυσσαλίς είναι που τη συναντάμε ακόμη και στον Αριστοφάνη. Η γνωστή μας βορειοελλαδίτικη γκάιντα, η νησιώτικη τσαμπούνα, το ποντιακό τουλούμ , η κρητική ασκομαντούρα είναι με παραλλαγές ο συνδετικός κρίκος των ανθρώπων με την κτηνοτροφία και τη μουσική.
Από την Ευρώπη ως την Βόρεια Αφρική μέχρι τα αραβικά κρατίδια η γκάιντα με ελάχιστες αλλαγές σε πείσμα των καιρών, εξακολουθεί να τραντάζει πόλεις και χωριά. Παραμένει για να θυμίζει τον ακατάλυτο δεσμό των ανθρώπων με τη γη και κυρίως με το ζωικό βασίλειο. Το σώμα της φτιαγμένο από δέρμα ζώου – συνήθως θηλυκό κατσίκι στην Ελλάδα – αποτελείται από ένα μελωδικό σωλήνα κι από έναν ή περισσότερους συνοδευτικούς αυλούς.
Η γκάιντα είναι δύσκολο όργανο κι απαιτεί γερά πνευμόνια, αν και η δισκογραφία την έχει αδικήσει. Κατά τ΄ άλλα έχει δυσκολίες στο φύσημα, τους δακτυλισμούς, την ποιότητά του οργάνου.
Στην Ελλάδα ο Θεολόγος Γρύλλης πειραματίστηκε με την τσαμπούνα ενώ ο διασημότερος μουσικός στον κόσμο είναι ο Χοσέ Α. Ξέβια, που αν και Ισπανός ερωτεύτηκε τη φωνή της γκάιντας κι εξαιτίας του ο αριθμός των ομοεθνών του που έπαιζαν γκάιντα έγινε πολλαπλάσιος. Από 25 συντοπίτες του, που ασχολούνταν με το όργανο ασχολήθηκαν πάνω από 3.000!
Φεστιβάλ γκάιντας γίνονται στην Ελλάδα, την Καλαβρία της Ιταλίας αλλά και σε πολλές δυτικοευρωπαϊκές χώρες, Γερμανία, Γαλλία κ.ά. αλλά οι μεγαλύτερες συναντήσεις γκάιντας γίνονται στη Σκωτία με φεστιβάλ που συγκεντρώνει ακόμη και 10.000 φανατικούς του οργάνου κάθε καλοκαίρι!