Μπορεί μια επιχείρηση να είναι ταυτόχρονα παγκόσμιος βιομηχανικός παίκτης και υπόδειγμα κοινωνικής αλληλεγγύης; Η Mondragon Corporation της Χώρας των Βάσκων το αποδεικνύει καθημερινά. Με ρίζες στην αγροτική εκπαίδευση, καινοτομία στην παραγωγή και έναν οικονομικό τζίρο άνω των 12 δισ. ευρώ, ο μεγαλύτερος εργατικός συνεταιρισμός της Ευρώπης συνεχίζει να εμπνέει διεθνώς ,από τα εργοστάσια μέχρι τα χωράφια.Στην ορεινή και πεισματικά ανεξάρτητη Χώρα των Βάσκων, σε ένα μικρό εργοστασιακό κέντρο που γεννήθηκε μέσα από τις πληγές του Ισπανικού Εμφυλίου, ένα πείραμα εξελίχθηκε σε υπόδειγμα. Η Mondragon Corporation, ίσως η πιο ανατρεπτική εταιρική οντότητα της Ευρώπης, παραμένει σχεδόν εβδομήντα χρόνια μετά την ίδρυσή της ένα από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα του πώς μπορεί να συνυπάρξει η βιομηχανική αποδοτικότητα με την κοινωνική ισότητα.
Το όραμα γεννήθηκε το 1956 από τον Χοσέ Μαρία Αριζμεντιαριέτα, έναν καθολικό ιερέα και παιδαγωγό που πίστευε πως η δημοκρατία δεν ανήκει μόνο στις κάλπες αλλά και στα εργοστάσια. Οι πρώτοι του μαθητές ίδρυσαν μια επιχείρηση παραγωγής θερμαντήρων παραφίνης – τα "Εργαστήρια Ulgor". Από εκεί ξεκίνησε ένα δίκτυο συνεργαζόμενων συνεταιρισμών που έμελλε να εξαπλωθεί, να επεκταθεί πέρα από τα σύνορα της Ισπανίας και να απασχολήσει, σήμερα, περισσότερους από 70.000 εργαζόμενους σε πάνω από 100 χώρες.
Σε μια εποχή που οι μισθολογικές αποκλίσεις έχουν ξεπεράσει κάθε προηγούμενο, το μοντέλο της Mondragon προκαλεί αμηχανία: ο λόγος ανάμεσα στους υψηλότερους και τους χαμηλότερους μισθούς σπάνια ξεπερνά το 5:1. Η λήψη αποφάσεων γίνεται από τα κάτω προς τα πάνω. Η εργασία θεωρείται όχι κόστος αλλά επένδυση, η ιδιοκτησία είναι συλλογική και η καινοτομία κοινό κτήμα.
Και όμως, παρά την έμφαση στην κοινωνική συνοχή, η Mondragon δεν είναι ένα νοσταλγικό υπόλειμμα. Η βιομηχανική της παραγωγή είναι αιχμής. Κατασκευάζει εργαλειομηχανές, εξαρτήματα για την αυτοκινητοβιομηχανία, ενεργειακά συστήματα και εξελιγμένες τεχνολογικές λύσεις. Ο λιανεμπορικός της βραχίονας, η Eroski, είναι μια από τις μεγαλύτερες αλυσίδες στην Ιβηρική Χερσόνησο. Το Πανεπιστήμιο Mondragon ενώνει την εκπαίδευση με την παραγωγή και φιλοδοξεί να εκπαιδεύει πολίτες, όχι απλώς στελέχη.
Το πείραμα δεν ήταν ανέφελο. Η χρεοκοπία της Fagor το 2013 και η αποχώρηση των συνεταιρισμών ULMA και Orona το 2022 προκάλεσαν κλυδωνισμούς. Η Mondragon αναγκάστηκε να επανεξετάσει τις ισορροπίες της και να αντιμετωπίσει το δίλημμα ανάμεσα στην αρχή της αλληλεγγύης και τις πιέσεις της αγοράς. Η αντίδρασή της ήταν αξιοσημείωτη: αντί για απολύσεις, μετακινήσεις προσωπικού σε άλλες δομές· αντί για κατάρρευση, αναδιοργάνωση.
Πολλοί επικριτές, μεταξύ των οποίων και ο Νόαμ Τσόμσκι, επισημαίνουν ότι όσο κι αν ένα συνεταιριστικό μοντέλο είναι ριζοσπαστικό, παραμένει εγκλωβισμένο στους περιορισμούς του παγκόσμιου καπιταλιστικού περιβάλλοντος. Και έχουν δίκιο. Όμως η Mondragon, παρά τις αντιφάσεις και τις προσαρμογές, διατηρεί κάτι σπάνιο: ένα ήθος. Και αυτό την κάνει να ξεχωρίζει.
Η σημασία της δεν είναι μόνο οικονομική. Είναι πολιτισμική, παιδαγωγική και – τελικά – υπαρξιακή. Σε έναν κόσμο όπου η εργασία συχνά απογυμνώνεται από νόημα, όπου οι αριθμοί υπερισχύουν των ανθρώπων, η Mondragon επιμένει ότι μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς, κέρδος χωρίς εκμετάλλευση, διοίκηση χωρίς αυταρχισμό. Δεν είναι τυχαίο ότι αποτελεί αντικείμενο μελέτης στα μεγαλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου και πηγή έμπνευσης για κοινωνικά κινήματα σε Ευρώπη, Αμερική και Ασία.
Ίσως το σημαντικότερο είναι ότι η Mondragon δεν παρουσιάζεται ως τελειωμένο πρότυπο. Δεν αποζητά εξιδανίκευση. Εξελίσσεται, δοκιμάζεται, κάνει λάθη. Μα παραμένει ζωντανή. Και σε αυτόν τον κόσμο, όπου τόσα οράματα έχουν καταρρεύσει κάτω από το βάρος του κυνισμού, αυτό και μόνο αρκεί για να της δώσει μια ξεχωριστή θέση: ως μια υπόμνηση ότι μπορεί να υπάρξει κι άλλος δρόμος. Ότι το επιχειρείν μπορεί, υπό όρους, να επιστρέψει στον άνθρωπο.
Το 2023, ο κύκλος εργασιών της Mondragon Corporation άγγιξε τα 12,3 δισεκατομμύρια ευρώ, με καθαρά κέρδη που ξεπέρασαν τα 300 εκατομμύρια ευρώ, παρά τις παγκόσμιες προκλήσεις. Ο τομέας της βιομηχανίας κατέγραψε έσοδα άνω των 6,5 δισεκατομμυρίων ευρώ, ενώ η λιανική Eroski συνεισέφερε πάνω από 5 δισ. ευρώ στον συνολικό τζίρο του ομίλου.
