Ρύπανση των υδάτων: Μόνο το 38% των επιφανειακών υδάτων στην Ε.Ε. έχουν υγιή χημική κατάσταση

Οι υδάτινες μας ροές απειλούνται σοβαρά. Μεταξύ αυτών, η χημική ρύπανση ξεχωρίζει ως μια ποικιλόμορφη και εκτεταμένη πίεση. 

Στην Ευρώπη αυτή τη στιγμή, μόνο το 38% των επιφανειακών υδάτων θεωρείται ότι έχουν υγιή χημική κατάσταση. 

Πρόσφατα το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε υπέρ της βελτίωσης των προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Τώρα εναπόκειται στα κράτη μέλη στο Συμβούλιο της ΕΕ να σημειώσουν πρόοδο.

Τα φυτοφάρμακα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη ρύπανση των υδάτινων πόρων και των υδάτινων οικοσυστημάτων μας. Μεταξύ των 446 εγκεκριμένων σήμερα δραστικών ουσιών στην ευρωπαϊκή αγορά, 105 έχουν ταξινομηθεί ως ουσίες με χρόνια τοξικότητα για τα ύδατα 1. 

Με άλλα λόγια, 1 στις 4 εγκεκριμένες δραστικές ουσίες φυτοφαρμάκων στην ΕΕ ταξινομείται με χρόνια υδρόβια τοξικότητα. Σε πρόσφατη ενημέρωση του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Περιβάλλοντος τονίστηκε ότι το 2020 ένα ή περισσότερα φυτοφάρμακα ανιχνεύθηκαν πάνω από τα όρια ανησυχίας στο 22% όλων των σημείων παρακολούθησης σε επιφανειακά ύδατα. 

Υπερβάσεις των ορίων ανιχνεύθηκαν επίσης στο 4-11% των θέσεων παρακολούθησης των υπόγειων υδάτων μεταξύ 2013/ 2020. Η κατάσταση είναι κάτι παραπάνω από επείγουσα και πρέπει να ληφθούν μέτρα.

Πώς ρυθμίζεται η ρύπανση των υδάτων στην ΕΕ;

Οι κύριες νομοθετικές πράξεις που αφορούν τα φυτοφάρμακα είναι οι εξής:

*Η Οδηγία Πλαίσιο για τα Νερά (ΟΠΥ) (Οδηγία 2000/60/ΕΚ) είναι μια ολοκληρωμένη και ενιαία οδηγία που ισχύει για όλα τα κράτη μέλη και συμβάλλει στη διασφάλιση της ποιότητας και της προστασίας όλων των υδάτων (εσωτερικά, επιφανειακά, παράκτια, υπόγεια και μεταβατικά ύδατα).

* Η οδηγία για τα υπόγεια ύδατα (οδηγία 2006/118/ΕΚ) είναι μια υπο-οδηγία της ΟΠΥ η οποία αποσκοπεί στους ίδιους στόχους, μόνο με περιορισμένο πεδίο εφαρμογής τα υπόγεια ύδατα.

* Η οδηγία για τα πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος (οδηγία 2008/105/ΕΚ) καθορίζει πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος (ΕΠΠ) για ουσίες προτεραιότητας και ορισμένους άλλους ρύπους, όπως προβλέπεται από την ΟΠΥ, με στόχο την επίτευξη καλών χημικών ουσιών στα επιφανειακά ύδατα.

Στις 26 Οκτωβρίου του περασμένου έτους, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την πρότασή της για μια οδηγία που τροποποιεί την ΟΠΥ, την ΟΠΥ και την ΟΠΥΕ. 

Η πρόταση επικαιροποιεί τους καταλόγους των ουσιών προτεραιότητας για τα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα και τις σχετικές νομικές τιμές κατωφλίου που χρησιμοποιούνται για την αξιολόγηση της χημικής κατάστασης σύμφωνα με την ΟΠΥ. 

Καλύπτει επίσης την παρακολούθηση και την υποβολή εκθέσεων σχετικά με τις συγκεντρώσεις και τα μέτρα που λαμβάνονται για τον μετριασμό της ρύπανσης.

Η πρόταση της Επιτροπής προσθέτει στον κατάλογο των ουσιών προτεραιότητας για τα επιφανειακά ύδατα μια σειρά από κρίσιμους ρύπους των υδάτων, όπως τα PFAS, τα φαρμακευτικά προϊόντα και τα φυτοφάρμακα. 

Αυτό θα απαιτήσει από τα κράτη μέλη να παρακολουθούν την παρουσία τους στο νερό και να διασφαλίζουν ότι δεν υπερβαίνουν τα πρότυπα ποιότητας. 

Ωστόσο, η πρόταση υπολείπεται σε μεγάλο βαθμό της αντιμετώπισης των χημικών μειγμάτων και επίσης μειώνει και περιορίζει τη φιλοδοξία της παρακολούθησης των ουσιών που προκαλούν αναδυόμενη ανησυχία.

Υπό το πρίσμα της διαδικασίας συναπόφασης, τόσο το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο όσο και το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο μπορούν να προτείνουν τις δικές τους τροποποιημένες εκδοχές του κειμένου. 

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο άρχισε να εργάζεται με ταχείς ρυθμούς για τη δική του συμβολή, με αποτέλεσμα μια φιλόδοξη έκθεση, η οποία εγκρίθηκε από την επιτροπή ENVI του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου τον Ιούνιο του 2023, και μια επιτυχημένη ψηφοφορία υπέρ της έκθεσης αυτής στην ολομέλεια στις 12 Σεπτεμβρίου 2023.

Ποια είναι τα κύρια συμπεράσματα μετά την ψηφοφορία στην ολομέλεια του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου;

Γενική διακυβέρνηση

Στην αρχική πρόταση της Επιτροπής αναφέρθηκαν ορισμένες ευπρόσδεκτες τροποποιήσεις των προηγούμενων οδηγιών: ο καθορισμός οριακών τιμών σε επίπεδο ΕΕ για τους ειδικούς ρύπους των λεκανών απορροής ποταμών (RBSP) για την αντιμετώπιση της μεγάλης διακύμανσης των προτύπων που χρησιμοποιούνταν προηγουμένως σε διάφορες χώρες, ο κατάλογος παρακολούθησης των υπόγειων υδάτων έγινε υποχρεωτικός και εισήχθησαν οι μέθοδοι με βάση το αποτέλεσμα.

Ωστόσο, η πρόταση υστερούσε σε αρκετά σημεία, σημεία που αντιμετωπίστηκαν αργότερα στην έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Μεταξύ πολλών τροποποιήσεων, αξίζει να σημειωθούν οι ακόλουθες:

* Ο αριθμός των ουσιών του καταλόγου παρακολούθησης των υπόγειων υδάτων τροποποιήθηκε σε "τουλάχιστον πέντε ουσίες" χωρίς ανώτατο όριο, και ο κύκλος επικαιροποίησής του ορίστηκε να επικαιροποιείται "τουλάχιστον κάθε 36 μήνες ή συχνότερα, εάν προκύψουν νέα επιστημονικά στοιχεία".

* Ο αριθμός των ουσιών που περιλαμβάνονται στον κατάλογο επιτήρησης επιφανειακών υδάτων, ο οποίος είχε μειωθεί με την πρόταση της Επιτροπής, εναρμονίστηκε ομοίως (τουλάχιστον πέντε ουσίες) και προτάθηκε ο ίδιος κύκλος επικαιροποίησης (τουλάχιστον κάθε 26 μήνες).

* Η συχνότητα επικαιροποίησης του καταλόγου ουσιών προτεραιότητας αυξήθηκε επίσης με την έκθεση του ΕΚ, από κάθε 6 χρόνια σε κάθε 4 χρόνια.

Η έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου εισήγαγε επίσης ορισμένες ευπρόσδεκτες προσθήκες:

* Σε πολλές περιπτώσεις η έκθεση τονίζει τη σχέση μεταξύ της ρύπανσης των υδάτων και των γεωργικών πρακτικών, υπογραμμίζοντας ότι πρέπει να εφαρμοστεί μεγαλύτερος έλεγχος των πηγών, καθώς και ότι πρέπει να αναπτυχθεί περαιτέρω η διασύνδεση μεταξύ άλλων κανονισμών (στην περίπτωση των φυτοφαρμάκων, ο κανονισμός 1107/2009 και ο συζητούμενος επί του παρόντος κανονισμός για τη βιώσιμη χρήση). Παρόλο που η έκθεση δεν προτείνει συγκεκριμένα μέτρα, ανοίγει την πόρτα για τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα προς την κατεύθυνση της καλύτερης εναρμόνισης της ΟΠΥ με άλλους κανονισμούς.

* Επιπλέον, σε αρκετές περιπτώσεις, η έκθεση εισάγει την καθιέρωση ενός μηχανισμού διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού στην οδηγία-πλαίσιο για τα ύδατα, στην οδηγία για τα υπόγεια ύδατα και στην οδηγία για τα πρότυπα ποιότητας περιβάλλοντος.

Τα φυτοφάρμακα στην έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου

Η έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αντιμετωπίζει ορισμένες σημαντικές ελλείψεις της πρότασης της Επιτροπής σχετικά με το θέμα των φυτοφαρμάκων.

Πρώτον, στην περίπτωση των επιφανειακών υδάτων, η Επιτροπή εισήγαγε ένα κατώτατο όριο 0,5 μg/L για το σύνολο των δραστικών ουσιών των φυτοφαρμάκων, συμπεριλαμβανομένων των σχετικών μεταβολιτών, προϊόντων αποικοδόμησης και αντίδρασης. 

Ταυτόχρονα, πρότεινε πρότυπα ποιότητας για τη γλυφοσάτη που είναι πολύ υψηλότερα από αυτό το όριο. Επιπλέον, το υφιστάμενο ΕΠΠΠ για την ατραζίνη υπερβαίνει το συνολικό όριο. 

Στην πρόσφατα ψηφισθείσα έκθεση, η ανακολουθία αυτή διορθώνεται: τόσο τα ΑΑ-ΠΠ για τη γλυφοσάτη όσο και για την ατραζίνη για τα εσωτερικά επιφανειακά ύδατα μειώνονται σε 0,1 µg/l και σε 0,01 µg/l για τα άλλα επιφανειακά ύδατα.

Δεύτερον, για τα υπόγεια ύδατα, το όριο των 0,1 μg/L για τα μεμονωμένα φυτοφάρμακα και 0,5 μg/L για το άθροισμα όλων των φυτοφαρμάκων που εισήχθη στην οδηγία GWD του 2006 αναθεωρήθηκε από την έκθεση (κατόπιν εξέτασης από την Επιτροπή). Το όριο για τις μεμονωμένες ουσίες μειώθηκε σε 0,05 μg/L και το συνολικό όριο μειώθηκε επίσης σε 0,25 μg/L.

Επιπλέον, οι διαφορετικές τιμές κατωφλίου για τους μη συναφείς μεταβολίτες (nRms) που πρότεινε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή διαγράφηκαν και ενοποιήθηκαν κάτω από ένα ατομικό και ένα συνολικό κατώφλι. Το τελευταίο ορίζεται σε 0,1 για μεμονωμένες ουσίες και 0,5 για το σύνολο των ουσιών. 

Αυτό θέτει το δρόμο για την περαιτέρω παρακολούθηση και αξιολόγηση των επιπτώσεων των nRms στα επιφανειακά και υπόγεια ύδατα, που αγνοούνταν μέχρι τώρα από την ΟΠΥ.

Τι χρειάζεται τώρα;

Χαιρετίζουμε την ισχυρή υποστήριξη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την αντιμετώπιση της ρύπανσης των υδάτων. Τώρα εναπόκειται στους υπουργούς Περιβάλλοντος. 

Οι συζητήσεις τους καθυστερούν και δεν αναμένεται να καταλήξουν σε συμφωνία πριν από το τέλος του έτους. 

Όλα τα μάτια είναι στραμμένα στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Τα κράτη μέλη σημειώνουν πολύ αργή πρόοδο επί του θέματος και ότι, μέχρι σήμερα, δεν έχει ακόμη προβλεφθεί μια γενική προσέγγιση.

Περαιτέρω καθυστερήσεις στην οριστικοποίηση των νέων καταλόγων θα σημαίνουν ότι η ΕΕ ενδέχεται να μην έχει επικαιροποιημένα κατώτατα όρια εγκαίρως για τον κύκλο διαχείρισης των λεκανών απορροής ποταμών 2028-2033. 

Αυτό είναι αυτονόητο, καθώς οι τρέχοντες κατάλογοι ρύπων επιφανειακών και υπόγειων υδάτων χρονολογούνται από το 2013 και το 2014 αντίστοιχα, παρόλο που θα πρέπει να επικαιροποιούνται κάθε έξι χρόνια σύμφωνα με το άρθρο 8 της ΟΠΥ.

Είναι γνωστό ότι ο περιορισμός της ρύπανσης των υδάτων είναι, επομένως, ζήτημα επείγοντος. 

Δεν υπάρχει χρόνος για χάσιμο, καθώς πρέπει να γίνουν περισσότερα όχι μόνο για την παρακολούθηση και την αξιολόγηση της ποιότητας των υδάτων, αλλά και για την προστασία των υδατορεμάτων μας και την πρόληψη της ρύπανσης που τα επηρεάζει.